طبقه یازدهم فلاسفه اسلامیطبقهبندی فلاسفه اسلامی از نظر سیر زمانی بر حسب استاد و شاگردی می‌باشد. یعنی آنان‌که در یک طبقه قرار می‌گیرند، یا واقعا از اساتید طبقه بعدی و شاگردان طبقه قبل هستند و یا هم‌زمان آنها می‌باشند. منظور از فلاسفه اسلامی آن‌هایی هستند که در جو اسلامی و محیط اسلامی فعالیت داشته‌اند و احیانا مسلمان هم نبوده‌اند. طبقه یازدهم سه تن از فیلسوفان نامدار اسلامی را شامل می‌شود که عبارتند از: فخر رازی، شهاب‌الدین سهروردی و باباافضل. ۱ - فخر رازیفخرالدین محمد بن عمر بن الحسین الرازی، معروف به امام فخررازی هم فقیه بود و هم متکلم و هم مفسر و هم فیلسوف و هم پزشک و هم خطیب. ذهنی فوق‌العاده جوّال داشت و در تبحر در علوم مختلف کم نظیر است. در عین این که در افکار فلاسفه وارد است و تألیفاتی گران‌بها در فلسفه دارد، طرز تفکرش تفکر کلامی است نه فلسفی و سخت بر فلاسفه می‌تازد و در مسلّمات فلسفه تشکیک می‌نماید. در تنظیم و تبویب و تقریر مسائل، حسن سلیقه دارد. صدرالمتالهین از این نظر از او بسیار استفاده کرده است. مهمترین کتاب فلسفی او المباحث المشرقیه است. شهرت بیشترش به واسطه تفسیر مفاتیح الغیب است بر قرآن مجید که جای شایسته‌ای در میان تفاسیر برای خود باز کرده است. برای وی در فلسفه استادی جز مجدالدین جیلی سراغ نداریم و شاید بیشتر با مطالعه، بر مسائل فلسفی دست یافته است، ولی شاگردان زیادی داشته است که بعضی از آنها مبرز بوده‌اند از قبیل شمس‌الدین خسروشاهی، قطب‌الدین مصری، زین‌الدین کشی، شمس‌الدین خویی، شهاب‌الدین نیشابوری. فخر رازی در سال ۵۳۴ متولد شده و در سال ۶۰۶ درگذشته است. [۲]
ابن‌قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ص۲۹۱- ۲۹۳.
۲ - شهاب‌الدین سهروردیشیخ شهاب‌الدین یحیی بن حبش بن میرک سهروردی زنجانی، معروف به شیخ اشراق. بدون شک از اعجوبه‌های روزگار است. ذهنی فوق‌العاده وقّاد و جوّال و نوجو و مبتکر داشته است. تمایل اشراقی در فلسفه، پیش از او حتی در فارابی و بوعلی وجود داشته است، اما کسی که مکتبی به نام «مکتب اشراق» تاسیس کرد و در بسیاری از مسائل، راه آن مکتب را از راه مکتب مشاء جدا کرد این مرد بزرگ بود. تقریباً همه مسائلی که اکنون به عنوان نظریات اشراقیون در مقابل مشائین شناخته می‌شود و برخی می‌پندارند آنها مسائل مابه الاختلاف افلاطون و ارسطو است، نتیجه فکر شخص سهروردی است که در مقابل افکار مشائین و بالخصوص مشائیان اسلامی آورده است. ۲.۱ - اساتیدوی نزد مجدالدین جیلی (در مراغه) و ظهیرالدین قاری (ظاهراً در اصفهان) و فخرالدین ماردینی (در عراق) تحصیل کرده و مدتی ملازم ماردینی بوده است. ماردینی می‌گفته در هوش و ذکاء و حدّت ذهن مانندش را ندیده‌ام و از این رو بر جانش می‌ترسم. گویند البصائر النصیریه ابن‌سهلان را نزد ظهیرالدین قاری خوانده است. سهروردی در سایر علوم و از آن جمله فقه نیز سرآمد بوده است. به شام و حلب رفت و در جلسه درس فقه استاد مدرسه حلاویه حلب به نام شیخ افتخارالدین شرکت کرد؛ برتری‌اش روشن گشت و مقرب استاد شد. ۲.۲ - مرگصیت شهرتش او را مورد علاقه الملک الظاهر پسر صلاح‌الدین ایوبی کرد و در حضور او بی‌محابا با فقها و متکلمین مناظره می‌کرد و آنها را مغلوب می‌ساخت. همین کار سبب حسادت دیگران شد و کاری کردند که صلاح‌الدین ایوبی فرزندش را وادار کرد که او را به قتل برساند. در سال ۵۸۶ در سن ۳۶ سالگی و یا در سال ۵۸۷ در سن ۳۸ سالگی کشته شد. ۲.۳ - هم‌شاگردی فخر رازیگویند وی با فخرالدین رازی هم‌درس بوده است. سال‌ها پس از مرگش که نسخه‌ای از کتاب تلویحات او را به فخرالدین دادند، آن را بوسید و به یاد ایام هم شاگردی اشک از دیده فروریخت [۶]
نصر، سیدحسین، سه حکیم مسلمان، ص۷۶.
سهروردی نه تنها در مناظره با فقها و متکلمین بی پروا بود و دشمنی می‌انگیخت، در اظهار اسرار حکمت- برخلاف توصیه بوعلی در آخر اشارات - شاید به علت جوانی، بی پروایی می‌کرد و از همین رو افراد پخته از اول حدس می‌زدند که جان سالمی نخواهد برد. وقتی که خبر مرگش به دوست و استادش فخرالدین ماردینی رسید، گفت همان شد که من حدس می‌زدم. و نیز از همین رو درباره‌اش گفته می‌شد که شهاب‌الدین علمش بر عقلش فزونی دارد.۳ - باباافضلافضلالدین مرقی کاشانی، معروف به باباافضل. این مرد علیرغم اینکه شخصیت برجسته‌ای دارد، تاریخ روشنی از او در دست نیست. کتاب‌های بسیاری به فارسی و عربی تألیف کرده است و اخیراً فهرستی از آنها تهیه و چاپ شده است [۷]
مینوی، مجتبی و دکتر یحیی مهدوی، فهرست مصنفات افضل‌الدین کاشانی.
بعضی گفته‌اند دایی خواجه نصیرالدین طوسی بوده است ولی تایید نشده و بسیار مستبعد است.در کتاب دائرة المعارف فارسی از انتشارات فرانکلین می‌نویسد: «باباافضل، شهرت افضل‌الدین، محمد بن حسین کاشانی، شاعر و عارف ایرانی، به قولی در حدود ۵۸۲ یا ۵۹۲ در قریه مرق کاشان متولد شده و پس از ۶۵۴ یا ۶۶۴ و به قولی در اوایل قرن هفتم وفات یافت... از اصحاب نزدیک خواجه نصیرالدین طوسی بود». لغتنامه دهخدا و هم‌چنین غزالی نامه [۸]
همایی، جلال‌الدین، غزالی نامه، ص۱۰۶، چاپ دوم.
وفات او را در۷۰۷ دانسته‌اند. بعضی وفات او را در ۶۶۶ و بعضی در ۶۶۷ دانسته‌اند.محمود خضیری در مقاله‌ای که در کتاب دعوة التقریب تحت عنوان «افضل الدین الکاشانی فیلسوف مغمور» نوشته است، از نسخه خطی کتابی به نام مختصر فی ذکر الحکماء الیونانیین و الملیین که در کتابخانه اسکوریال اسپانیاست نقل کرده که وفات باباافضل در سال ۶۱۰ بوده است [۹]
قاضی، احمد بن عبدالرحمن، دعوة التقریب، ص۱۸۵.
در کتاب فلاسفه ایرانی با استفاده از مقدمه مرحوم نفیسی و مقاله خضیری و خصوصاً با استناد به آن‌چه خواجه در شرح اشارات در باب قیاس خلف از باباافضل حکایت کرده- که با جمله «رحمه‌اللّه» بر او درود فرستاده است- استدلال کرده که چون تالیف شرح اشارات مابین سال‌های ۶۲۴- ۶۴۴ بوده (در روضات می‌نویسد که شرح اشارات در سال ۶۴۰ پایان یافت.) و بابا در آن وقت درگذشته بوده است و آراء او در آن وقت منتشر بوده است، پس سال وفات بابا از ۶۶۷ هم جلوتر بوده است. ۳.۱ - استاد استاد خواجهدر کتاب سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی نگارش محمد مدرسی زنجانی، از خود خواجه در کتاب سیر و سلوک نقل کرده که: «پدر بنده، بنده کمترین را به تحصیل فنون علم و استماع سخن ارباب مذاهب و مقالات ترغیب کردی، تا اتفاق را شخصی از شاگردان افضل‌الدین کاشی (رحمه‌اللّه‌تعالی) که او را کمال‌الدین محمد حاسب گفتندی و در انواع حکمت خصوصاً فن ریاضی تقدمی حاصل کرده بود و با پدر بنده کمترین سابقه دوستی و معرفتی داشت، بدان دیار افتاد. پدر، بنده را به استفادت از او و تردد به خدمت او اشارت کرد، و بنده در پیش او به تعلم فن ریاضی مشغول شدم.» از این گفتار روشن می‌شود که خواجه نصیرالدین شاگرد شاگرد باباافضل بوده است و بابا از اصحاب خواجه نبوده است (آن‌چنان‌که در دائرة المعارف فارسی آمده است) بلکه در طبقه استادان استادان خواجه بوده است. علی‌هذا این که وفات بابا را در ۶۰۶ یا ۶۱۰ و یا قریب به این سنوات بدانیم (برخلاف آن‌چه در لغتنامه و غزالی نامه آمده است) اقرب احتمالات است و برخلاف ادعای سعید نفیسی در مقدمه رباعیات باباافضل و دکتر ذبیح‌اللّه صفا در تاریخ ادبیات ایران تولد بابا در اواخر قرن ششم نبوده بلکه در اواسط آن قرن بوده است. این رباعی در مدح بابا منسوب به خواجه است: گر عرض دهد سپهر اعلی ••• فضل فضلا و فضل افضل از هر ملکی به جای تسبیح ••• آواز آید که افضل، افضل ۴ - پانویس
۵ - منبعمطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران ج۱، ص۵۶۴-۵۶۸. رده‌های این صفحه : مقالات خدمات متقابل اسلام و ایران
|